जडीबुटी महत्व

 नेपालमा हाल सात सय प्रजातिका जडीबुटी औषधिका रुपमा प्रयोग हुँदै आएको छ । वनस्पति विभागले सात हजार किसिमका फूल फुल्ने वनस्पतिमध्ये सात सय प्रजातिका वनस्पति जडीबुटी औषधिका रुपमा प्रयोग हुँदै आएको बताएको छ ।औषधिका रुपमा प्रयोग हुने जडीबुटीमध्ये सबैभन्दा बढी कर्णाली क्षेत्रमा जडीबुटी उत्पादन हुने गरेको र सबैभन्दा कम पश्चिमाञ्चल क्षेत्रमा हुने गरेको छ । कर्णाली क्षेत्रमा हावापानी तथा जलवायु राम्रो र मानवीय चाप कम भएकाले धेरै मात्रामा जडीबुटी उत्पादन हुन्छ ।प्रकृतिले हामीलाई स्वस्थ जीवन बाँच्नका लागि चाहिने आहार, औषधी र अन्य उपभोग्य वस्तुको स्रोतका रूपमा अत्युपयोगी जडीबुटीहरूको भण्डार दिएकी छिन्, हाम्रा अग्रजले ती अनमोल प्राकृतिक सम्पदाको सदुपयोग गर्ने आयुर्वेदरूपी ज्ञानको भण्डार पनि दिएर गएका छन्।हाम्रा धेरैजसो रोगव्याधि हाम्रै प्रकृतिविरोधी क्रियाकलापबाट उत्पन्न हुन्छन् र तिनको उपचार पनि स्थानीय प्राकृतिक स्रोत–साधनको बुद्धिमत्तापूर्ण प्रयोगबाट हुनसक्छ। वनस्पतिले दिनमा वायुमण्डलबाट कार्बन–डाइअक्साइड लिएर अक्सिजन (प्राणवायु) उत्सर्जन गर्छन्। त्यसैबाट वायुमण्डलमा हामी बाँच्न नभई नहुने शुद्ध वायु निरन्तर उपलब्ध हुन सम्भव भएको छ  । बाढी–पहिरो रोक्न, पानीको मूल, खोला–नाला सुक्न नदिन, समयमा वर्षा हुन, वतावरणीय सन्तुलन कायम राख्दै यसलाई स्वस्थ, शीतल, हरियालीपूर्ण बनाउन पनि वनस्पति निर्विकल्प छन्। त्यस्तै वनस्पतिले पृथ्वी र वायुमण्डलबाट प्राणरस चुसेर लिन्छन् र वनस्पतिकै माध्यमबाट प्राणरस प्राप्त गरी हामी जीवनयापन गर्छ । वनस्पतिबिना हाम्रो खाद्यान्न, फलफूल, घाँस–पात, काठ–दाउरा, कपास/रेसा आदिको परिपूर्ति हुन सक्दैन, अमूल्य जडीबुटी, जङ्गली पशुपन्छी, कीट–पतङ्ग आदिको प्राकृतिक बासस्थान पनि सम्भव देखिँदैन। वृक्ष–वनस्पतिले हामीलाई विगतमा कहिल्यै हानि–नोक्सानी पुर्याैएका छैनन् र भविष्यमा पनि पुर्याछउने छैनन्। यिनीहरू बोल्न सक्दैनन् तर सदाशयी छन्, हिँडडुल गर्न सक्दैनन् तर सर्वत्र उपस्थित छन्, अपाङ्ग छन् तर उत्पादनशील छन्, जड छन् तर परमहितकारी छन् र नाशवान् छन् तर सधैँ अस्तित्ववान् छन्। वृक्ष–वनस्पतिले सृष्टिको प्रारम्भदेखि नै आफ्ना हाँगा–बिँगा, छायाँ, गन्ध, पात, फूल, फल, बोक्रा, काठ, जरा, दूध–चोप, काँडा, अङ्गार, खरानी आदिद्वारा मानव, पशु–पन्छीलगायत सबैको कामना पूरा गर्दै आएका छन्। यिनलाई काट्नु–मास्नु अपराध हो। परिस्थितिवश अपरिहार्यता भएमा विनयशील भावले आवश्यकतानुसार ग्रहण गर्ने तर एउटा काट्ने–मास्ने गरेपछि दुईवटा लगाउनु–हुर्काउनुपर्ने हाम्रो परम्परागत मान्यता छ। त्यही प्रकृति संरक्षण एवं सदुपयोगको मान्यताअनुरूप पूजा गर्दा प्राणी, वनस्पतिलगायत सम्पूर्ण चराचर जगतको शान्तिको कामना गर्दै अन्तरिक्ष शान्ति वनस्पतय शान्ति मन्त्रोच्चारण गर्ने हाम्रो परम्परा छ। त्यस्तै, ‘विभिन्न वनस्पति र फूलका बिरुवा रोपेर हुर्काउनाले, वर–पीपल हुर्काएर चौतारो लगाउनाले नरक देख्नु–जानु पर्दैन, यस लोक र परलोकमा पनि कीर्ति प्राप्त हुन्छ, पितृ (पूर्वज) र भविष्यका पुस्तालाई पनि तार्न सकिन्छ’ जस्ता मान्यता राख्छौं। हामीमध्ये पूर्वजन्म र पुनर्जन्ममा विश्वास नगर्नेले पनि उल्लिखित सन्देशहरुलाई अज्ञानता, अन्धविश्वास वा रूढीवाद मात्र मानेर तिरस्कार गर्नुभन्दा वृक्ष–वनस्पतिको विनाशले धरती प्रतिकूल बन्छ, यिनीहरुको संरक्षण, संवर्धन एवं सदुपयोग गर्नाले वर्तमान र भविष्यका लागि पनि अनुकूल वातावरण बन्छ, सबैको भलो–कल्याण हुन्छ र समकालीन एवं भावी पुस्ताले पनि गुणगान गाउँछन् भन्ने अन्तर्निहित भावलाई बुझेर  सकारात्मक सन्देश ग्रहण गर्न सक्नुपर्छ। प्रकृति वा वातावरणप्रति हामी जस्तो भावना राख्छौं, जस्तो व्यवहार गर्छौं, प्रकृतिले हामीलाई त्यस्तै फल दिन्छिन्। हाम्रो लापर्बाही वा बेवास्ताले सदुपयोग हुन नसकेर प्रकृतिप्रदत्त जडीबुटीहरू वनमा त्यत्तिकै सुकेर–सडेर–नासिएर वा मूल्यहीन भएर बाहिरी वातावरणमा विचलन वा प्रतिकूलता बढ्दै गइरहेको छ, सोहीअनुरूप हाम्रो अन्तष्करण, जीवन–मूल्य र मान्यतामा पनि प्रतिकूल प्रभाव परिरहेको छ। प्राचीनकालमा धार्मिक दृष्टिले महत्व दर्शाइएका वृक्ष–वनस्पति, जस्तै– प्राणवायु उत्सर्जन गरी वायुमण्डल अनुकूल बनाउन वर–पीपल, कीटाणुनाशक जैविक औषधीका रूपमा नीम, उत्तम रसायन, जलशोधक तथा भिटामिन सिको सर्वोत्तम प्राकृतिक स्रोतका रूपमा अमला, वायुशुद्धिकर एवं रोगनाशकका रूपमा तुलसी आदि आधुनिक वैज्ञानिक दृष्टिले पनि त्यत्तिकै उपयोगी प्रमाणित भएका छन्। मानिस, पशुपन्छीलगायत सबैको शरीर र जीवनरक्षाका निम्ति प्राणवायु, आहार, औषधी–जडीबुटीलगायत सबै उपभोग्य वस्तुहरू वनस्पतिबाट प्राप्त हुन्छन्, यी जन्मदेखि मृत्यपर्यन्त र मरणोपरान्त संस्कारहरूमा पनि आवश्यक पर्छन्। तसर्थ अहिले व्यापकरूपमा बढ्दै गइरहेको वातावरण विनासको चक्र तोड्नका लागि हामी संवेदनशील र जागरुक हुनैपर्छ।  सबै वृक्ष–वनस्पतिको आ–आफ्नो महत्व छ, हरेक घर–परिवार, गाउँ–नगर, जिल्ला, क्षेत्र र राष्ट्रियस्तरमा उद्यान लगाएर जडीबुटी वा वृक्ष–वनस्पतिको संवर्द्धन एवं सदुपयोग गर्नु आवश्यक छ। सही जानकारी राखेर प्रयोग गर्दा स्वास्थ्यका दृष्टिले महत्वका र संवर्द्धनयोग्य केही जडीबुटीहरूको नाम उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक ठानी यहाँ उदाहरणस्वरूप दिइएको छ

• तुलसी, घोटटाप्रे, बोझो, पतना, पुनर्नवा, दुबो, कुश, घिउकुमारी, पाखनभेद आदि भित्रीबारी, आँगन, छत वा गमलामा लगाएर आवश्यकतानुसार प्रयोग गरेमा साधारण रोगहरूको सरल उपचार गरी सुस्वास्थ्य कायम राख्न सकिन्छ।

• लसुन, प्याज, हलेदो, अदुवा, धनियाँ, सुप, ज्वानो, मेथी, बेथे, परबल, करेला आदि जडीबुटीहरू मौसमअनुसार तरकारीसँगै लगाएर आवश्यकतानुसार प्रयोग गरेमा पथ्य–आहार, मसला एवं औषधीमा उपयोगी छन्।

• सार्वजनिक स्थानमा ठाउँ, हावापानी, माटो आदिको अनुकूलता हेरी सल्ला, सिसौ, सालसँगै हर्रो, बर्रो, अमला, नीम, इमली, वर, पीपल, राजवृक्ष, जामुनो, शिरीष, डुम्री, बकाइनो, सिमल, तेजपात, रुद्राक्ष, कोइरालो आदि लगाएमा आवश्यकतानुसार साधारण रोगहरूको सरल उपचारका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

• दाडिम, मेवा, अमला, कागती, सुन्तला, आँप, केरा, अम्बा, सिप्लिकान, काफल, कोइरालो, नरिबल, उखु, भुइँकटहर आदि फलफूलहरु भित्री बारी वा बगैंचामा लगाएमा औषधी एवं पथ्य–आहारका रूपमा समेत उपयोगी हुन्छन्।

• बारीका छेउछाउ, डिल–कान्ला–बार तथा खेती नहुने जमिनमा असुरो, धतुरो, चुत्रो, कण्टकारी, कुरिलो, टिम्बुर, बेल, मैनकाँडा, सिउँडी, टाप्रे, आँक, सिमाली आदि जडीबुटीहरु लगाएमा आवश्यकतानुसार विभिन्न रोगको रोकथाम र उपचारका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

प्रकृतिप्रदत्त जडीबुटीजन्य औषधी एवं अन्य उपभोग्य वस्तुहरु मानव स्वास्थ्यका लागि बढी हितकर हुने तथ्य आधुनिक वैज्ञानिक अध्ययन/अनुसन्धानबाट पनि पुष्टि भएको छ। त्यसैले अचेल विभिन्न खाद्य–पेय, औषधी, सुगन्धित पदार्थ, प्रसाधनका वस्तु, रङरोगन आदिका रूपमा जडीबुटीजन्य हर्बल” उत्पादनहरुको महत्व, माग र उपभोग विश्वमै दिनानुदिन बढ्दो छ। आयुर्वेदका महर्षिहरुले ँहिमालय औषध–भूमिमा सर्वश्रेष्ठ छ” भन्ने उद्घोष गरेका थिए, अहिले पनि हिमालयन हर्ब” संसारमै सर्वोत्कृष्ट मानिन्छन्। हामीले आफ्नो धरातलीय यथार्थअनुरूप आयुर्वेदीय ज्ञान–भण्डारको समसामयिक परिमार्जन तथा विकास गरी व्यवहारमा उतारेर वातावरण र स्वास्थ्यका दृष्टिले उपयोगी जडीबुटी सम्पदाको संरक्षण, संवर्द्धन एवं सदुपयोग गर्नु सर्वथा हितकर एवं अत्यावश्यक छ। 

तसर्थ ‘उदार चरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्’ भन्ने मान्यताअनुसार घर–परिवार, समाज, देश र धरतीको आन्तरिक र बाह््य वातावरण संरक्षण एवं सुधार गरी भविष्यका लागि समेत सुरक्षित र जीवनयोग्य बनाइराख्न व्यक्तिगत एवं सामूहिक प्रयत्न गर्नु हामी सबैको दायित्व हो। 

जडीबुटीको सामान्य विशेषता

प्रायः जडीबुटीहरू यसमा पौधहरू छन् जसमा केही हदसम्म परिमार्जित गोली छ। त्यो, शास्त्रीय अर्थमा, गोलीले स्टम, पात र फूलमा समावेश गर्नुपर्छ। त्यसैले जडीबूटी सबै संरचनात्मक भागहरू हेर्न सकिँदैन। प्रायः स्टेम उत्परिवर्तित हुन्छ, पातहरूले एक रूप र आयामहरूमा लिन्छ जसले वातावरणलाई अनुकूलन गर्न सकेन। फूल, प्रजनन अंगको रूपमा, निस्सन्देह, सबै जडी बूटहरुमा। यद्यपि, साइज र आकारमा, तिनीहरू पनि फरक फरक छन्। यो कारक एक विशेष प्रजाति प्रजाति को प्रदूषण को तरीका मा निर्भर हुनेछ।

जगली घास – एक धेरै ठूलो समूह, जुन एंजियोसम्स को लगभग सबै ज्ञात परिवारहरु को प्रतिनिधिहरु मा शामिल छ। जडीबुटीको नाम धेरै विविध छन्। त्यहाँ दुवै ऐतिहासिक रूपमा गठन गरिएको “नाम” र वैज्ञानिकहरू, बाइनरी नामकरणका बारे डेटा (लैटिनमा, पहिलो नाम-जीनस, दोस्रो-प्रजातिहरूमा)। उदाहरणका लागि, लियोनियस हेटरफिलिलस, वा मातृभाषी विकृत भयो। रूट प्रणाली, गोलीको शाखा, फूलको ढाँचा र पातहरू – यी सबै वनस्पति विशेषताहरू विशिष्ट जीन र बिरुवा प्रजातिहरूमा आधारित हुनेछन्, त्यसैले यो असंभव छ कि सबै जंगली जड़ी बूटियों को लागि कुनै सामान्य मनोवैज्ञानिक विशेषताहरु को पहिचान गर्नु पर्छ।

राम प्रसाद गौतम

नेपाल कुषिबन बीउ बिजन केन्द्र

श्रोत सामाजीक सन्जाल

हामी सँग डालेघाँस,भुइघाँस, वन,जडिबुटी,काठ,अर्नामेन्टल, बायाे इन्जिनियरिङ,हरियाे मल, धार्मिक प्रजाति आदि को गुणस्तिरय बिउ तथा बिरुवा हरु पनि उपल्बध छ ! ======================== Contact us: Agroforestry Service Nepal, NEPAL Krishiban Biu Bijan Kendra Pvt Ltd. ( A formally merged company of NAFSCOL Krishiban Pvt Ltd & Agroforestry Nursery Pvt Ltd) Balkumari, Koteshower, Kathmandu 9851159630,9801237730,9801237732 Email:nafscol@gmail.com Website: www.nafscol.com (Agroforestry service Nepal – for the complete Agroforestry Solution) #agroforestry #कृषिबन #नेपाल_कृषिवन #NepalKrishiban #SeedsinNepal #seed #forestryseedsinNepal #कृषि