सताब्दीयौंदेखि किसानले खेतीसँगै पशुपालन गर्दै आएका छन् । पशुपालन पनि किसानको दु:ख बनेको छ। धेरै किसानले खेतीसँगै गाई–भैंसी पालेर दोब्बर नाफा कमाउँछन् । अहिले धेरै किसानले भैंसी पालेर दूधबाट मनग्य आम्दानी गरिरहेका छन् । आज हामी तपाईलाई भैंसी पाल्ने तरिका बताउनेछौं किनकि कुनै पनि व्यवसाय सुरु गर्नु अघि त्यसको बारेमा पूर्ण जानकारी लिनु बुद्धिमानी किसानको लक्षण मानिन्छ। हामी यो व्यवसाय कसरी सुरु गर्ने र उच्च दूध दिने भैंसीका नस्ल र तिनमा हुने रोगबारे कुरा गर्नेछौं।
• तपाईलाई भैंसी पालन गर्ने के चाहिन्छ
o भैंसी फार्मको लागि जग्गा आवश्यकता
o भैंसी पालनको लागि घेरा बनाउनुहोस्?
o भैंसी पालनको लागि सन्तुलित आहार के हो ?
o भैंसीको लागि सन्तुलित पशु आहार कसरी बनाउने ?
o भैंसीको लागि पानीको व्यवस्था कसरी गर्ने?
o उन्नत जातको भैंसी कुन हो ?
o बढी नाफाको लागि प्रत्येक वर्ष एउटा भैंसी दिनुपर्छ ।
o भैंसी पालनको लागि सरकारबाट प्राप्त अनुदान रकम के छ
o भैंसी पालनमा लाग्ने मुख्य रोगहरू
- तपाईलाई भैंसी पालन गर्न के चाहिन्छ
पशुपालन व्यवसाय सुरु गर्न धेरै चीजहरू चाहिन्छ। तल हामी तपाईलाई भैंसी पाल्ने तरिका र यसको लागि आधारभूत आवश्यकताहरू बारे जानकारी दिँदैछौं। यो व्यवसाय सुरु गर्नु अघि तपाईलाई यी चाहिन्छ।
- फार्मको लागि जग्गा आवश्यकता
कुनै पनि पशुपालन सुरु गर्न पहिलो आधारभूत आवश्यकता जग्गा वा भूमि हुनेछ। जे होस्, ग्रामीण क्षेत्रका सबै किसानसँग जमिन छ। तर धेरै कृषकले भाइसँग भैँसी पालिरहेका छन् वा सहरी क्षेत्रमा दूधको डेरी खोलेर भाडा तिरेर कसैको जग्गा लिन सक्छन् । किनकी जमिन बिना खेती सम्भव छैन । किनभने भैंसी पाल्ने व्यवसाय गर्दै हुनुहुन्छ भने एकभन्दा बढी भैंसी पाल्नु पर्ने हुन्छ । तब मात्र यो व्यवसाय मा राम्रो नाफा कमाउन सक्षम हुनेछ।
- के हामीले भैंसी पालनको लागि गोठ निर्माण गर्नुपर्छ?
जमिनको आवश्यकता भएपछि भैंसी पाल्न घाम, जाडो र वर्षायामबाट भैँसीलाई जोगाउनको लागि गोठ निर्माण गर्नुपर्छ । गोठ बनाउनको लागि, तपाइँ गोठ टिन शेड पनि राख्न सक्नुहुन्छ। जाडो मौसममा चारै तर्फबाट सजिलै बन्द गर्न सकिने गरी गोठ बनाउनु पर्छ र गर्मी मौसममा जनावरहरूलाई हावा चल्न दिन भैँसीलाई तातो नहोस् भनेर चारैतिरबाट खोल्न सकिन्छ। घेरामा पानी सोस्ने र जाडो मौसममा भिजेको नहुने खालको माटो राख्नुपर्छ । किनकी भैंसीलाई हिलोको माटोमा राख्नाले जनावरलाई धेरै रोग लाग्ने र दूध दिने क्षमता पनि घट्छ ।
- भैंसी पालनको लागि सन्तुलित आहार के हो?
पशुपालनमा सन्तुलित आहार धेरै महत्त्वपूर्ण छ किनभने जबसम्म तपाईं पशुपालन गर्दै हुनुहुन्छ। र जनावरहरूको सन्तुलित आहारमा ध्यान दिँदैन। त्यसैले तपाईले यस व्यवसायबाट कुनै पनि उल्लेखनीय नाफा कमाउन सक्नुहुने छैन। यदि भैंसीलाई सन्तुलित आहारको आवश्यकताको बारेमा कुरा गर्ने हो भने, यसलाई हरेक दिन ३ देखि ४ केजी सन्तुलित आहार चाहिन्छ। यो सन्तुलित आहार घरमै तयार गर्न सकिन्छ वा बजारमा विभिन्न नाममा पाइन्छ।
- भैंसीको लागि सन्तुलित पशु आहार कसरी बनाउने?
उत्पादन यदि तपाइँ भैंसीलाई हरियो घाँस खुवाउँदै हुनुहुन्छ भने यो सबैभन्दा राम्रो कुरा हो। हरियो घाँसले भैंसीको दूध क्षमता बढाउँछ। तर हरियो घाँसको व्यवस्था नभए भैंसीको आहारमा ध्यान दिनुपर्छ । किनकी भैंसीलाई राम्रो चारा र पानी नदिएसम्म नाफा कमाउन सकिँदैन । त्यसैले भैंसीको आहारमा चारासँगै तोरीको पिना, जौ, गहुँ, मकै आदि समावेश गर्नुपर्छ ।
सन्तुलित दान बनाउने विधि:
मकै, जौ, गहुँ, कोदो को मात्रा लगभग 35 प्रतिशत हुनुपर्छ। उल्लेखित दाना सँगै ३५ प्रतिशत मात्रै होस् वा एक प्रकारको अन्न मात्र होस् भने पनि ३५ प्रतिशत मात्रा दिनुपर्छ । (तोरीको पिना , बदामको पिना, लगभग 32 किलोग्राम हुनुपर्छ। यी मध्ये कुनै एक पिना अनाज मा थप्न सकिन्छ। चोकर (गहुँको चोकर, चनाको धुलो, दालको धुलो, ढुटो) को मात्रा करिब ३५ किलोग्राम हुन्छ। खनिज लवणको मात्रा करिब २ किलो, नुन करिब १ किलो, यी सबै लिखित परिमाण अनुसार मिसाएर पशुलाई खुवाउन सकिन्छ ।
- भैंसीको लागि पानीको व्यवस्था कसरी गर्ने?
सबै किसानहरूले जनावरहरूलाई पानीको व्यवस्था गर्छन्। तर उन्नत र आधुनिक प्रविधिबाट भैंसीका लागि पानीको व्यवस्था गरेमा यस पशुपालनमा भैंसीको दूध उत्पादन बढाउन सकिन्छ । भैंसी यस्तो जनावर हो जसलाई अन्य दूध दिने जनावरको तुलनामा बढी पानी चाहिन्छ। आजकल, तपाईंले देख्नु भएको छ । फार्महरू जस्ता ठाउँहरूमा मानिसहरूले जनावरहरूलाई पानी पिउनको लागि स्टिल वा फलामको भाँडो राख्छन्, जसमा भैंसीले चाहेको समयमा र मात्रामा पानी पिउन सक्छ। र जब भाँडामा पानी सकियो, त्यो फेरि भरिन्छ। यसरी भैंसीपालनमा पनि पानीको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
- उन्नत जातको भैंसी कुन हो ?
यदि तपाइँ भैंसी पाल्ने तरिका जान्न चाहनुहुन्छ र व्यवसायको रूपमा भैंसी पाल्दै हुनुहुन्छ भने, तपाइँले उन्नत र उच्च दूध दिने भैंसी मात्र चयन गर्नुपर्छ। उन्नत जातको भैंसी मात्र रोज्नुभयो भने त्यसबाट फाइदा मात्रै पाउनुहुनेछ। भैंसीका धेरै उन्नत जातहरू छन्। तपाईं कुनै पनि उच्च दूध उत्पादन भैंसी नस्ल किन्न सक्नुहुन्छ।
भैंसीको मुर्राह जात जस्तै, यो जात सबैभन्दा बढी दूध दिने भैंसीको जात हो। यो भैंसीले अन्य जातको भैंसीको दोब्बर दूध दिन सक्छ। यदि तपाइँ यसलाई राम्रोसँग सन्तुलित आहार दिनुहुन्छ। यससँगै अन्य उन्नत जातका भैंसी, सुरती र जाफरबादी, गोदावरी र सम्बलपुरी भैंसीलाई उन्नत र उच्च दूध दिने जात मानिन्छ।
भैंसी पालन वा दुग्ध फार्म सुरु गर्दा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा तपाईंले पालन गरिरहनुभएको भैंसीहरूको संख्या हो। सबै भैंसीले हरेक वर्ष बच्चा जन्माउनु पर्छ। यदि कुनै भैंसीले हरेक वर्ष बच्चा जन्माउँदैन भने त्यो भैंसीले
- भैंसीका मुख्य रोगहरू
भैंसी पालनबाट आम्दानीसँगै कृषकले भैंसीबाट लाग्ने रोगको पनि सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । भैंसी पाल्ने तरिका : यस प्रकारको व्यवसायमा भैंसीलाई धेरै प्रकारका रोग लाग्ने गर्दछ । कहिलेकाहीँ रोगको प्रकोप र कृषकले समयमै ध्यान नदिँदा भैँसीको ज्यानसमेत जाने गरेको छ । किसानले पनि ठूलो घाटा बेहोर्नु परेको छ । भैंसीमा संक्रमणबाट लाग्ने रोग हो। र वर्षायाममा यो रोग भैंसीमा बढी देखिन्छ । यो रोग लागेमा भैंसीलाई समयमै चिकित्सककहाँ लैजानुपर्छ । किनभने यो रोगका कारण भैंसीहरू धेरै पटक मर्छन्। भैंसीलाई रोगबाट जोगाउन समय समयमा जनावरहरूलाई खोप लगाउनुपर्छ, ताकि जनावरहरूलाई रोगबाट जोगाउन सकिन्छ।
- राम्रो नस्लको भैंसी हुनुः
भैंसीको नस्ल राम्रो भए दूध उत्पादन पनि उत्तिकै राम्रो हुन्छ । पशुपालकले भैंसी पाल्नका लागि मुर्रा जातको भैंसी पाल्नु पर्छ । मुर्राह भैंसी सबैभन्दा बढी उत्पादन गर्ने भैंसीको जात हो। यस भैंसीका सिङहरू झुकेका छन्। यस जातको भैंसीले देशी र अन्य जातका भैंसीको दोब्बर दूध दिन्छ। यसले दैनिक १५ देखि २० लिटर दूध सजिलै दिन्छ। यी भैंसीहरू कुनै पनि प्रकारको हावापानीमा बाँच्न सक्षम छन्। यो भैंसी को हेरचाह एकदम सजिलो छ। यो भैंसी पञ्जाब र हरियाणा राज्यमा पाइने भएपनि अहिले अन्य देशमा पनि पाल्न थालेको छ
- भैंसीका मुख्य घाँस हरू
घास खेतीमा आधारीत पशुपालन व्यबसाय चल्दै आएका बिकसित मुलुकहरु जस्तै अस्टे«लिया ,न्युजिल्याण्ड हरुलार्इृ उदाहरण को रुपमा लिन सकिन्छ । पशुपालन व्यबसाय र्आिर्थक आम्दानीको राम्रो स्रोत हुदाहुदै पनि पशु फर्ममा पोसिलो घाँसपातको अभाब नेपालको मुख्य समस्याको रुपमा रहेको छ। नेपाल को बिभिन्न क्षेत्रमा मौसम अनुरुपको बाह्रै महिने घाँस खेति गरि आबश्यक मात्रामा उत्पादन लिन सकिन्छ। हरियो घाँसपातको अभावमा मंसिरदेखि चैत सम्म जस्तोसुकै बढि उत्पादन दिने पशु भएपनि बढिमात्रामा पराल खुवाउने चलन हुन्छ जसवाट पशुहरुले संतुलित आहारा खान पाएका हुदैनन् अन्तत उत्पादनमा ह्रास आउनुका साथै पशुहरु दुब्लाएर हाडछाला बाँकि रहने हुन्छ जस कारण पशु पालन ब्यवसायनै असफल हुने गरेको पाइन्छ । पशुपालनवाट बढि अम्दानी लिनको लागि पशुहरुको आहारामा प्रयाप्त पौष्टिक तत्व प्रदान गर्नु पर्दछ । घास खेतीमा आधारीत पशुपालन व्यबसाय चल्दै आएका बिकसित मुलुकहरु जस्तै अस्टे«लिया ,न्युजिल्याण्ड हरुलार्इृ उदाहरण को रुपमा लिन सकिन्छ । पशुपालन व्यबसाय र्आिर्थक आम्दानीको राम्रो स्रोत हुदाहुदै पनि पशु फर्ममा पोसिलो घाँसपातको अभाब नेपालको मुख्य समस्याको रुपमा रहेको छ। नेपाल को बिभिन्न क्षेत्रमा मौसम अनुरुपको बाह्रै महिने घाँस खेति गरि आबश्यक मात्रामा उत्पादन लिन सकिन्छ। यहाँका लागि उपर्युतm प्रमुख जातका घासँ खेतिको बारेमा जानकारीहरु तल दिईएको छ
- घाँस भनेको के हो ?
घाँस भनेको कुनैपनि पशुलाई बाधेर पाल्ने स्थानमा दिईने आहारा हो । यो आहारामा नल, पराल, डाँलेघाँस भुँईघाँस तथा स्याउला आदिलाई भनिन्छ । यस्तो प्रकारको घाँस खेति वारी, खरपाँखो सामुदायीक वन हरुमा व्यवस्थीत रुपमा उमेरको आधारमा पशुहरुलाई अघाउने गरी दिईने आहारा हो ।
प्रचलित घाँसेबालीहरु ।
हाल नेपालमा बिशेषतः २० देखि २५ जातीका घाँसेबाली बीउ बिजनहरुमा उत्पादन हुने गरेका छन् । उदाहरणका लागि चलन चल्तीमा रहेका घाँसेबालीहरु निम्न अनुसार रहेका छन् ।
१ हिउँदे घाँसबाली ः जै, बर्षिम, भेच, सफ्ताल लगायतका धेरै छन् ।
२ बर्षे घाँसेबाली ः जुनेलो, मकैचरी, बाज्रा लगायतका धेरै छन् ।
३ बहुबर्षे घाँसेबाली ः स्टाईलो, मोलासेस, ज्वाईन भेच, विन क्यासिया, डेस्मोडियम लगायतका धेरै छन् ।
४ लेकाली घाँस ः राइग्रास, कक्सफुट, ह्वाईटक्लोभर, पासपालम लगायतका धेरै छन ।
५ वानस्पतीक विधिबाट प्रसारण हुने घाँस बालीहरुः नेपियर, अम्रिसो, फरेज पिनट लगायतका धेरै छन ।
६ डाले घाँस ः इपिलइपिल, फ्लेमेन्जया टाकी कोइरालो बडहर आदि ।